Theaterschrift 9. Theatre and Music
Introduction and Table of Contents
Theatre and music
When we chose 'the relationship between music and theatre' (theatre in the sense of any form of stage art) as the topic for this edition of Theaterschrift, we knew that we would be delving into a very extensive field: from opera to the use of music in a theatre piece, from dance to setting a text to music, etc. The aim of this review, as always, is not to provide a comprehensive treatment of the subject; but rather to highlight a number of subjects which in our opinion are at the heart of the matter. We are of course aware that a number of important parallel issues are barely touched upon, or not even dealt with at all.
Nevertheless, we have attempted to approach the subject from a number of different angles and from the perspective of different European experiences: Pierre Audi directs theatre productions but in the first instance he is the head of a large opera house i.e. the Dutch Opera House in Amsterdam, the German Heiner Goebbels calls himself a stage director who composes, or a composer who produces plays. His countryman, Thomas Komer, presents himself largely as a librettist with projects in Austria for example, the Flemish philosopher Bart Verschaffel devotes his contribution to matters of the voice, the two Dutch composers, Boudewijn Tarenskeen and Paul Koek are intensively working on music in a theatre context, and both Georges Aperghis, and the former East German, Georg Katzer, work as composers in the development of new forms of musical theatre, the Frenchman Stephane Braunschweig directs both opera and theatre productions and the Belgian choreographer Anne Teresa De Keersmaeker has developed/is developing a close form of teamwork with composer and countryman Thierry De Mey. From the scripts, interviews and excerpts from diaries, some central themes come to the fore that are very closely intertwined with each other, which we will try to clarify a little on the basis of a number of questions.
1.
There is a certain tension between opera and musical theatre that is generally defined as the tension between the 'small and flexible' and the 'large and unwieldy'. Composers such as Heiner Goebbels, Georges Aperghis or Georg Katzer for example, chose not or not only to work within the large structures of opera, because they feel that the creative freedom that they advocate cannot be realised in such a way. Why, wonders Paul Koek, is improvisation accepted in jazz, but always seems to be alien to musical theatre? Why in opera compositions, can improvised musical sections not be mixed with the prearranged? Why can trained voices not sing together with the untrained? Why can orchestras not be composed from classical musicians together with jazz or improvisation musicians? And so on. The artistic need of those who are nowadays called musical theatre makers can be described as the need to open up a number of barriers. The majority of the established institutions, however, do not appear to have the mentality that would make this possible.
2.
Nevertheless, replies Pierre Audi, the solution does not necessarily lie within the small. Large structures are needed to give the art its political standing; a revival of opera can in his opinion only emerge from the large structures because opera/musical theatre is unfortunately an expensive medium. The rather unassuming musical theatre has already been discovering in the course of its still short history that it will often not be able to develop its full vitality due to a lack of resources. A large structure may also be able to act as an instrument that poses questions. The positive examples of these, however, tend to be among choreographers rather than with opera or theatre producers. We only need to think of William Forsythe, Pina Bausch, Anne Teresa De Keersmaeker, etc. The time is probably ripe today to look for new alliances between the large and the small (musical) theatre.
3.
In the Eighties there was talk of a ‘revival’ of opera. What fed this renewed interest in a medium that had often been considered as doomed? When Gerard Mortier, former Director of the 'Muntopera' in Brussels and now head of the 'Salzburger Festspiele', published a book in 1986 which looked back on his five seasons in Brussels, the book was given the title 'Making opera into theatre', a title that revealed his explicit preference for re-theatricalisation as a means to revitalising opera. He did not stand alone with this idea: all over Europe theatre directors were switching to opera; stage designers were becoming opera directors, (we only need to think of Karl-ErnstHerrmann and AchimFreyer). But is it then correct to say that the so-called 'living' theatre breathed new life into the so called 'dying' opera. Is this theatricalisation a superficial or meaningful phenomenon? Or, in other words, have the problems of opera in actualizing itself as an art of today, also found fundamental real solutions in this revival?
4.
Opera is often described as a 'Gesamtkunstwerk'; in the Wagnerian tradition this idea is interpreted in an 'idealistic' way: opera is the form of human endeavour in which all the arts flow together into an integrated whole that sits on a higher plane than the simple addition of its component parts. current musical theatre seems to interpret this idea in a more pragmatic way: the fusion of the arts is not a (higher) purpose in itself, but rather one simply plucks what is needed from the various disciplines in order to express whatever is desired to be expressed. Often then, the component parts are left exposed as independent entities standing alongside one another, such that they preserve their own individuality within the whole. However, now and again it seems as if one discipline dominates another and then it can be seen as a fight for independence; for example the independence of music with respect to the text (Paul Koek), or the independence of dance with regard to music (De Keersmaeker / De Mey).
5.
Opposite this conflict of disciplines there is however a counter force that has still to be conquered for the most part, which could belong to the core of opera/musical theatre/ dance theatre or the pure and simple theatre of today, which we could call 'the communication' between the disciplines. Every living organism, whether it be a city or a human cell, survives through exchange, by giving and taking, by communication, by intercourse. Such real communication between the various arts can be brought into being (is this perhaps the meaning of what we today call multi-disciplinarianism?): texts that not only exude meaning but also become a musical score; music that is discovering the physicality of dance in itself; a concrete dramatic event that is also the medium for abstract musicality; a space that brings meaningful dramaturgy into being; music that is also charged with psychic significance etc. The possibilities for communication are unlimited, but they do demand a lot of vigilance, work and mutual love.
6.
In this type of 'internal artistic dialogue between disciplines' some important factors sometimes stay out of range; although touched upon in this review, they have not been treated in any depth. The thought is implicit in all the subjects cited that the traditions of a certain form of theatre also direct its current form; for opera these traditions are found to be the same/equivalent almost everywhere; for theatre and dance there are perhaps differences between one European country and the next. These traditions exert a pressure on artistic production: a pressure that cannot just be brushed aside. Related to this artistic tradition, there is also a tradition of the audience. Thus opera today still succeeds in attracting a wide audience, whereas this is more difficult for the more marginal music-, dance- or drams theatre productions. The dialectic between large and small audiences is also indirectly touched upon in this review.
7.
We have produced this review as a mixture of thoughts, postulates and opinions. Along with the attempt to isolate the few topics given above, we have also divided this book into three chapters in a very pragmatic way. In section one are the 'self-written texts': an essay on the origin of musical theatre by Georg Katzer, a contribution from Bart Verschaffel on the voice, an investigation into the meaning of (musical) theatre by Thomas Korner and excerpts from diaries relating to a new opera production of Boudewijn Tarenskeen. The two other sections are interviews. In the second section we have brought the 'musical theatre' composers together i.e. Heiner Goebbels, Paul Koek, and Georges Aperghis. In the third section we have grouped the 'third parties' together: opera/theatre director Pierre Audi, stage producer Stephane Braunschweig and the dialogue between choreographer Anne Teresa De Keersmaeker and composer Thierry De Mey.
Marianne Van Kerkhoven.
Brussels 8th of June 1995
Theater en muziek
Toen we als thema voor deze aflevering van Theaterschrift 'de relatie tussen muziek en theater' (theater in de betekenis van elke vorm van podiumkunst) uitkozen, wisten we dat we ons begaven op een zeer uitgestrekt terrein: van opera tot het aanwenden van muziek in een theatervoorstelling. van dans tot het muzikaliseren van een tekst, enz... Dit schrift beoogt - zoals steeds - geen volledigheid; wij willen een aantal onderwerpen aangeven die o.i. tot de kern van de omschreven problematiek behoren. maar zijn er ons van bewust dat een aantal even belangrijke neventhema's slechts vluchtig aangeraakt worden of zelfs niet aan bod komen.
Nochtans hebben we getracht het onderwerp vanuit verschillende gezichtshoeken en vanuit verschillende Europese ervaringen te benaderen: Pierre Audi regisseert. maar is in de eerste plaats leider van een groot operahuis, nl. de Nederlandse Opera in Amsterdam,de Duitser Heiner Goebbels noemt zich een regisseur die componeert of een componist die regisseert, zijn landgenoot Thomas Korner profileert zich vnl. als librettist met o.a. projecten in Oostenrijk, de Vlaamse filosoof Bart Verschaffel buigt zich over het probleem van de stem, de twee Nederlandse componisten Boudewijn Tarenskeen en Paul Koek zijn op een intense manier met muziek in een theatercontext bezig, zowel de Griekse Fransman Georges Aperghis als de voormalige Oost-Duitser Georg Katzer werken als componisten aan het ontwikkelen van een nieuwe vorm van muziektheater, de Fransman Stephane Braunschweig regisseert zowel opera’s als theaterprodukties en de Belgische choreografe Anne Teresa De Keersmaeker ontwikkelde / ontwikkelt o.a. een intense samenwerking met componist en landgenoot Thierry De Mey. Uit de teksten, (twee)gesprekken en dagboekfragmenten komen enkele centrale thema's naar voren, die erg verstrengeld zijn met elkaar, maar die we hier aan de hand van een aantal vragen toch proberen wat helderder te krijgen.
1.
Tussen opera en muziektheater bestaat een spanning die meestal gedefinieerd wordt als die tussen het grote-logge en het kleine-flexibele. Componisten als b.v. Heiner Goebbels, Georges Aperghis of Georg Katzer kiezen ervoor niet of niet alleen in de grote operastructuren te werken, omdat zij menen dat de creatieve vrijheid zoals zij die voorstaan, zich daar niet kan realiseren. Waarom, vraagt Paul Koek zich af, aanvaardt men improvisatie binnen de jazz, maar Iijkt dit nog altijd vreemd binnen muziektheater? Waarom kan men in nieuwe operacomposities geen' geïmproviseerde muzikale segmenten vermengen met vooraf vastgelegde? Waarom kunnen gevormde stemmen niet samen zingen met ongevormde? Waarom kunnen er geen orkesten worden samen gesteld uit klassieke muzikanten met jazz- of improviserende musici? enz. De artistieke nood van hen die zich vandaag muziektheatermakers noemen, kan omschreven worden als een behoefte om een aantal grenzen open te gooien en een meerderheid van de gevestigde huizen blijkt niet over een mentaliteit te beschikken waarbinnen dat waar gemaakt kan worden.
2.
En toch, antwoordt Pierre Audi, ligt de oplossing niet noodzakelijk in het kleine. Grote structuren zijn nodig om aan de kunst haar politiek gewicht te geven; een vernieuwing van de opera kan zijns inziens enkel vanuit de grote structuren groeien omdat opera/muziektheater nu eenmaal een duur medium is. Het bescheiden muziektheater zal ondertussen in zijn nog jonge bestaansgeschiedenis ook al wei ondervonden hebben dat het vaak zijn vitaliteit niet kon ontplooien bij gebrek aan middelen. Ook een grote structuur moet een instrument kunnen zijn dat vragen stelt; de positieve Voorbeelden hiervan zijn echter eerder bij choreografen dan bij opera- of theatermakerste vinden: denken we maar aan William Forsythe, Pina Bausch, Anne Teresa De Keersmaeker... Toch is vandaag wellicht de tijd rijp om op zoek te gaan naar nieuwe allianties tussen het grote en het kleine (muziek)theater.
3.
In de jaren tachtig sprak men van' een 'revival' van de opera. Wat voedde deze hernieuwde belangstelling voor een medium dat vaak als 'ten dode opgeschreven' werd beschouwd? Toen Gerard Mortier, voormalig. Directeur van de Muntopera in Brussel en nu aan het hoofd van. de Salzburger Festspiele, in 1986 een boek uitgaf en daarin o.a. terugblikte op zijn vijf voorbije seizoenen in Brussel, kreeg dat boek de titel 'Opera tot theater maken', een titel die zijn expliciete keuze verried voor een hertheatralisering als middel om het operagebeuren te revitaliseren. Hij stond niet alleen met die opvatting; zowat overal in Europa zag men theaterregisseurs naar opera overstappen; ook theaterscenografen - denken we maar aan Karl-Ernst· Herrmann en Achim Freyer - gingen opera's regisseren. Maar is het daarom wei juist te stellen dat het zgn. 'levende' theater de zgn. 'stervende' opera weer nieuw leven heeft ingeblazen? Is deze 'theatralisering' een oppervlakkig of een: diepgaand verschijnsel? Of m.a.w.: hebben de problemen van de opera om zich vandaag in zijn actualiteit als kunst waar te maken, in deze revival ook werkelijk fundamentele oplossingen gekregen?
4.
Men spreekt over opera vaak als over een Gesamtkunstwerk; in de Wagneriaanse traditie wordt dit begrip op een 'idealistische' wijze ingevuld: opera zou die vorm van menselijke bedrijvigheid zijn waarin alle kunsten samenvloeien tot een geïntegreerd geheel dat zich op een hoger niveau situeert dan dat van een simpele optelling van zijn componenten. Het huidige muziektheater lijkt dit begrip veel: pragmatischer in te vullen: de fusie van de kunsten is hier geen (hoger) doel op zich; men plukt uit de diverse disciplines wat men nodig acht om dat uit te drukken wat men uitdrukken wil; vaak laat men daarbij de componenten bewust zelfstandig naast elkaar bestaan, zodat ze hun eigenheid binnen het geheel behouden. Toch lijkt af en toe de ene discipline de andere te verdrukken en is er sprake van het leveren van een gevecht voor autonomie: b.v. de autonomie van de muziek t.O.V. de tekst (Paul Koek) of de autonomie van de dans t.O.V. de muziek (De Keersmaeker/ De Mey).
5
T.0. deze vorm van strijd der disciplines staat echter een nog grotendeels te veroveren tegenkracht, die wij eens tot de kern van de opera/het muziektheater/het danstheater of het theater tout court van vandaag zou kunnen behoren en die we zouden kunnen benoemen als 'de communicatie tussen de disciplines'. Elk levend organisme of het nu een stad is of een menselijke cel overleeft door uitwisseling, door geven en nemen, door communicatie, door verkeer. Tussen de diverse kunsten – is dit wellicht de inhoud van wat wij vandaag multidisciplinariteit noemen? - kan een dergelijke reële communicatie op gang gebracht worden: tekst die niet alleen betekenis ventileert maar ook een muzikale partituur wordt; muziek die het lichamelijke van de dans in zichzelf ontdekt; een concreet dramatisch gebeuren dat ook drager wordt van een abstracte muzikaliteit; een ruimte die een betekenende dramaturgie tot uitdrukking brengt; muziek die zich ook laadt met psychische betekenissen enz... De mogelijkheden van communicatie zijn onbegrensd, maar ze vragen Om veer alertheid, veel werk en veel wederzijdse liefde.
6.
In dit soort van 'interne artistieke discussies tussen de disciplines' blijven sommige belang rijke factoren soms buiten het gezichtsveld; ze worden in dit schrift wei aangeraakt, niet uitgediept. Impliciet is in alle hiervoor aangehaalde thema's ook de gedachte aanwezig dat de traditie van een bepaalde theatervorm ook zijn actualiteit bestemt; voor opera is die traditie ongeveer overal op gelijke/gelijkwaardige wijze terug te vinden; wat theater en dans betreft zijn er wellicht verschillen van het ene Europese land t.o.v het andere. Die traditie oefent een druk uit op de artistieke productie, een druk die men niet zo maar opzij kan schuiven. Verbonden met de artistieke traditie bestaat er bovendien ook een traditie van het publiek. Zo slaagt opera er vandaag nog steeds in een omvangrijk publiek op de been te brengen daar waar dit voor vele marginalere muziek-, dans- of teksttheaterproducties veel moeilijker ligt. Ook de dialectiek tussen het grote en het kleinere publiek wordt in dit schrift zijdelings aangeraakt.
7.
We geven dit schrift aan u over als een kluwen van denkbeelden, stellingen en meningen. Naast de poging om hierboven enkele thema's voor u te isoleren, hebben we dit boekje heel pragmatisch in drie hoofdstukken ingedeeld. In afdeling een vindt U ,zelfgeschreven teksten': een essay over de oorsprong van het muziektheater van de hand van Georg Katzer, een bijdrage over de stem van Bart Verschaffel, een bevraging van de zin van het (muziek)theater door Thomas Korner en dagboekfragmenten m.b.t. een nieuw operaproject van Boudewijn Tarenskeen. In de tweede afdeling brachten we de interviews van de 'muziektheater'componisten samen nl. Heiner Goebbels, Paul Koek en Georges Aperghis. In de derde sectie groepeerden we - eveneens in de vorm Van interviews – de 'derden': regisseur-operadirecteur Pierre Audi, regisseur Stephane Braunschweig en het tweegesprek tussen choreografe Anne Teresa De Keersmaeker en componist Thierry De Mey.
Marianne Van Kerkhoven.
Brussels 8th of June 1995
Inhalt
Theater und Musik
8
I. Fahrtenbuch
Ein Text von Georg katzer
24
Wo Stimme ist, ist Körper
Ein Text von Bart Verschaffel
36
Fünf Gründe für ein Theater mit Musik
Ein Text von Thomas Körner
50
Tagebuch-fragmente
Ein Text Boudewijn Tarenskeen
58
II. Eher wie ein Architekt
Ein Gespräch mit Heiner Goebbels
70
Musiktheater ist niemals fertig
Ein Gespräch mit Paul Koek
96
Wenn die Musik sich der Bühne bemächtigt
Ein Gespräch mit Georges Aperghis
120
III. Groß und Klein
Ein Gespräch mit Pierre Audi
144
Keine Chiffre im doppelten Sinne
176
Tanz und Musik - die gegenseitige Infektion
Ein Gespräch mit Anne Teresa De Keersmaeker und Thierry De Mey
206
Contents
Theatre and Music
8
I. Logbook
A text by Georg Katzer
24
Where there's a voice there's a body
A text by Bart Verschaffel
36
Five Good Reasons for a theatre with music
A text by Thomas Körner
50
Fragments from a diary
A text by Boudewijn Tarenskeen
58
II. More like an architect
An interview with Heiner Goebbels
70
Music theatre is never complete
An interview with Paul Koek
96
When music takes control of the stage
An interview with Georges Aperghis
120
III. Big and small
An interview with Pierre Audi
144
A figure with a double meaning
An interview with Stéphane Braunschweig
176
The Mutual infection between dance and music
An interview with Anne Teresa De Keersmaeker and Thierry De Mey
206
Contenu
Théâtre et musique
8
I. Journal de bord
Un texte de Georg Katzer
24
Là ou il y a une voix, il y a un corps
Un texte de Bart Verschaffel
36
Cinq raisons pour un théâtre avec musique
Un texte de Thomas Körner
50
Extraits de journal
Un texte de Boudewijn Tarenskeen
58
II. Plutôt comme un architecte
Une interview avec Heiner Goebbels
70
le théâtre musical n'est jamais fini
Une interview avec Paul Koek
96
Quand la musique s'empare de la scène
Une interview avec Georges Aperghis
120
III. Grand et petit
Une interview avec Pierre Audi
144
Un chiffre à double sens
Une interview avec Stéphane Braunschweig
176
Contagion entre danse et musique
Une interview avec Anne Teresa De Keersmaeker et Thierry De Mey
206
Inhoud
Theater en muziek
8
I. Logboek
Een tekst van Georg Katzer
24
Waar stem is, is lichaam
Een tekst van Bart Verschaffel
36
Vijf redenen voor een theater met muziek
Een tekst van Thomas Körner
50
Dagboekfragmenten
Een tekst van Boudewijn Tarenskeen
58
II. Eerder als een architect
Een gesprek met Heiner Goebbels
70
Muziektheater is nooit af
Een gesprek met Paul Koek
96
Als de Muziek zicht meester maakt van de scène
Een gesprek met Georges Aperghis
120
III. Groot en Klein
Een gesprek met Pierre Audi
144
Een code met een dubbele betekenis
Een gesprek met Stéphane Braunschweig
176
De besmetting tussen dans en muziek
Een gesprek met Anne Teresa De Keersmaeker en Thierry De Mey
206