Michael Formanek is na vijftien jaar op de jazzscène nog steeds geen bekend figuur. In de jaren tachtig bespeelde hij als sideman de contrabas bij onder meer Joe Henderson, Freddie Hubbard, Dave Liebman, Daniel Schnyder en Attila Zoller. Intussen heeft hij verscheidene albums als leider gemaakt en zich ontpopt tot een opmerkelijk componist en improvisator. Hij is een van de musici die zoeken naar een verregaande versmelting van compositie en improvisatie.
Michael Formanek heeft een bijzonder basspel, herkenbaar, maar toch heel gevarieerd. Hij vernieuwt zich voortdurend, wil zich niet opsluiten in een enkel idioom. Zijn uitgangspunt is altijd een melodisch denken, vooruitkijken, zoeken en zelf krijtlijnen trekken in plaats van louter akkoordenschema's in te vullen. De zinnen worden helder geformuleerd, nu eens dragend, dan weer licht en dansant en vervolgens op elkaar gestapeld. Formaneks spel is contrapuntisch: op een reeds wisselende basisfiguur worden variaties gespeeld, zodat elke snaar of elk register een aparte melodie toebedeeld krijgt - als een hedendaagse verwerking van een Partita voor viool van J.S.Bach.
Het gelaagde basspel is een microcosmos die de structuur van de composities en improvisaties bepaalt. Formaneks debuutalbum Wide Open Spaces gaat op zoek naar een samengaan van compositie en improvisatie dat niet zonder meer voor de hand ligt, maar zowel openheid als uitdaging kan combineren. De vijftien korte stukken zijn als het ware kleine stijloefeningen, die sterk analytisch opgebouwd zijn. Vertrekkend vanuit de contrabas van Formanek worden motiefjes door improvisaties ontvouwd tot verhaalfragmenten. Als geheel plooien ze zich samen tot een suite. Op het album Extended Animation wordt de fijnzinnige analyse aangevuld met synthese, en is de muziek niet langer lineair, maar polygonaal, met lastige hoeken en kanten. Complexe composities met maat- en tempowisselingen bieden ruimte voor contrapuntische improvisaties die zwoegen om kop of staart aan uitgeschreven fragmenten te krijgen. Voortreffelijke musici als saxofonist Tim Berne en violist Mark Feldman worden tegenover elkaar uitgespeeld. Zij worden gesteund door strakke arrangementen van de ritmesectie met drummer Jeff Hirshfield, en dan weer verward door de melodische gitaarflarden van Wayne Krantz. Toch is er nog voldoende ademruimte, plaats voor onbegeleide solo's, vrij en lyrisch.
Uit de bocht
De recentere cd's van Formanek zijn schreden op gelijkaardige paden. Op Low Profile treden zeven muzikanten aan. Een even plastische omgang met een groter ensemble is echter niet vanzelfsprekend. Vier blazers (Tim Berne, Marthy Ehrlich, Dave Douglas en Frank Lacy) lenen zich goed tot orkestrale arrangementen, maar voor enige helderheid is er toch een traditionele opbouw gebruikt, thema plus improvisaties. Daar de meeste improvisaties prachtig labyrintisch zijn, wordt de compositorische helderheid op haar beurt getart, helaas is voor drummer Marvin Smith elke subtiliteit vreemd.
Formanek nam in dezelfde periode een cd op met de Belgische sopraansaxofonist Pierre Vaiana, met verder Jeff Hirshfield en de schitterende pianist Salvatore Bonafede. Bonafede is een pianist die de muziek van Bill Evans hoog in het vaandel draagt, zij het dat hij vooral 's mans vluchtigheid waardeert, de wijze waarop Evans melodieën van de bekendste standards ongrijpbaar maakt. Zo is de hele cd van Vaïana vluchtig, de knappe composities, echte songs, worden steeds opnieuw door een zeef gehaald, uiteengerafeld en versplinterd. Waar de muziek ongrijpbaar wordt in het geheel, wordt ze tastbaar in het fragment, een distopische esthetiek die elke noot naar waarde weet te schatten.
Nature of the Beast is een muzikale uitspatting met een kwartet van jonge helden (Dave Douglas op trompet, Steve Swell op trombone, en Jim Black op drums), hier en daar aangevuld met een gastblazer. Lineaire composities gaan samen met contrapuntische improvisaties, sobere, strakke ostinaten met duizelingwekkend exuberante solo's. Formanek verstaat de kunst om jonge, bevlogen muzikanten hun gang te laten gaan, maar ze toch net binnen de bocht te houden. Door een streng dragend spel geeft hij ruimte aan de spetterende drums van Jim Black. Bij een ostinaatmelodie blijven bassist en drummer dan weer strak in het gelid, zodat de blazers een zee van ruimte hebben, zonder ooit te kunnen verdrinken.
Detailrealisme
De tandem Formanek-Black is ook de ritmesectie - als we dat nog zo kunnen noemen - van Tim Berne's Bloodcount. Tim Berne, die op drie albums van Formanek meespeelt, liet enige tijd geleden verstaan dat Formaneks complexe muziek hem veel heeft geholpen om zijn eigen muziek te verrijken (Down Beat, januari 1996). Het vervagen van de grenzen tussen compositie en improvisatie, een contrapuntische opbouw, en een voortdurend sterke dynamiek van zwellen en ontspannen zijn in Bloodcount alomtegenwoordig. Bloodcount gaat echter nog een heel eind verder. De muziek van Berne heft werkelijk alle grenzen op, zo is er geen sprake meer van een tijdruimtelijke afbakening, waardoor bassist en drummer zich een nieuwe rol moeten creëren. Dit is geen louter vrije impro, gezien het belangrijke aandeel van compositie. Het is misschien eerder een vluchtigheid die de muziek abstract maakt. Formanek is als bassist nog steeds een soort steun, zijn spel is dragend door lange noten in het laagste register, stuwend door een typische puls - de tijd ontdaan van haar metrisch kader. Tegelijk is het ook vluchtig en toch trefzeker, de melodie ontplooit zich via talrijke details, die de monotonie openbreken. Heel wat muziek van Bloodcount is uitermate traag opgebouwd en daarom moeilijker te vatten. Intussen zijn de bandleden zo goed op elkaar ingespeeld dat ze op Discretion ook in snellere muziek met een erg hoge densiteit dezelfde vluchtigheid kunnen waarmaken, dezelfde detailrijkdom die de anekdotiek achter zich laat.
Om te luisteren
Michael Formanek, Wide Open Spaces, ENJA, 1990
Michael Formanek, Extended Animation, ENJA, 1991
Michael Formanek, Low Profile, ENJA, 1993
Michael Formanek, Nature of the Beast, ENJA, 1996
Pierre Vaiana, Shakra, CELP, 1992
Tim Berne's Bloodcount, The Paris Concert, JMT, 1994 (3 losse cd's)
Tim Berne's Bloodcount, Unwound, Screwgun, 1996 (3 cd's)
Tim Berne's Bloodcount, Discretion, Screwgun, 1997